95 lat temu powstały Państwowe Zakłady Lotnicze

21 grudnia 1927 r. na mocy rozporządzenia Rady Ministrów Centralne Warsztaty Lotnicze w Warszawie przekształcono w Państwowe Zakłady Lotnicze. „Przed ich powstaniem polski przemysł lotniczy był niezwykle rozdrobniony” - powiedział kustosz Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie Jarosław Dobrzyński

„Na podstawie art. 1 i 33 rozporządzenia Prezydenta RP z dn. 17 marca 1927 r. o wydzielaniu z administracji państwowej przedsiębiorstw przemysłowych oraz ich komercjalizacji zarządza co następuje: Centralne Warsztaty Lotnicze w Warszawie zostają wydzielone z ogólnej administracji państwowej jako przedsiębiorstwo posiadające samoistną osobowość prawną. Przedsiębiorstwo to będzie nosić nazwę Państwowe Zakłady Lotnicze w Warszawie, w skrócie P.Z.L.” - czytamy w „Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 21 grudnia 1927 r. o wydzieleniu z ogólnej administracji państwowej przedsiębiorstwa +Państwowe Zakłady Lotnicze+ w Warszawie”. Dokument podpisał ówczesny minister skarbu Gabriel Czechowicz.

Historia Polskich Zakładów Lotniczych (PZL) łączy się z pierwszym warszawskim lotniskiem. Powstało ono z inicjatywy Towarzystwa Lotniczego „Awiata” księcia Zdzisława Lubomirskiego na Polu Mokotowskim w 1910 r. W latach I wojny światowej stacjonowali tam Niemcy. W Niepodległej to właśnie na mokotowskim lotnisku tworzył się zalążek polskiego lotnictwa wojskowego, przemysłu lotniczego i instytutów badawczych związanych z lotnictwem. Odbywały się tam także krajowe i międzynarodowe zawody lotnicze i balonowe, szkolono pilotów i urządzano pokazy lotnicze. Lotnisko zajmowało obszar pomiędzy obecnymi ulicami Żwirki i Wigury, Wawelską, Polną, Puławską oraz Rakowiecką.

Warto podkreślić, że do chwili odzyskania niepodległości na ziemiach polskich nie istniał przemysł lotniczy, a pierwsze polskie konstrukcje lotnicze powstały dopiero w latach 20. Już pod koniec 1918 r. przy lotnisku mokotowskim powstały Centralne Warsztaty Lotnicze (CWLot.) Początkowo przeprowadzano w nich remonty samolotów wojskowych. W latach 20. na francuskiej licencji montowano samoloty typu Hanriot H-28 i SPAD 61. Pierwszym samolotem zbudowanym przez CWL był sportowy dwupłatowiec D-1 Cykacz - konstrukcja inż. Jerzego Dąbrowskiego. Przedsiębiorstwo mieściło się na terenie lotniska Mokotów przy ul Puławskiej 2a.

„W CWL powstał pierwszy polski samolot bojowy polskiej konstrukcji WZ-10 - zaprojektowany Władysława Zalewskiego, jednak nie wszedł do produkcji seryjnej, ponieważ w lotnictwie wojskowym używano wówczas samolotów zagranicznej, głównie francuskiej produkcji Potez i Breguet. PZL powstał na bazie zakładów CWL, gdyż po przewrocie majowym dążono do utworzenia dużych państwowych zakładów produkujących samoloty dla lotnictwa wojskowego” - powiedział PAP historyk i kustosz Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie Jarosław Dobrzyński.

„Pierwszą prywatną polską firmą produkującą samoloty była Plage i Laśkiewicz z Lublina. Na początku lat 20. produkowano tam na włoskiej licencji samoloty Ansaldo. Zakłady nie były przygotowane do produkcji lotniczej. Wcześniej produkowano tam nadwozia samochodów i kotły parowe. Licencyjne samoloty były niskiej jakości. Zasłynęły jako +latające trumny+, które gubiły skrzydła w czasie lotu, ponieważ nie opanowano właściwej technologii. Później montowano tam samoloty Potez XVI, które były już nieco lepszej jakości” - wyjaśnił Dobrzyński, dodając, że „przed powstaniem PZL polski przemysł lotniczy był niezwykle rozdrobniony, a przestarzałe konstrukcje licencyjne +zasłynęły+ głównie z licznych katastrof”.

27 listopada 1923 roku w Białej Podlaskiej z inicjatywy hr. Stanisława Rosenwertha-Różyczki i inżyniera Witolda Rumbowicza powstała Podlaska Wytwórnia Samolotów. W tym samym roku w Poznaniu powstała Wielkopolska Wytwórnia Samolotów „Samolot”. W niewielkich seriach montowano w niej konstrukcje inż. Ryszarda Bartla m.in samolot szkolny Bartel BM-4.

W 1921 r. Ministerstwo Spraw Wojskowych zawarło umowę ze Spółką Akcyjną Francusko–Polskich Zakładów Samochodowych i Lotniczych Frankopol na produkcję 2650 samolotów i 5300 silników lotniczych. Po kilku latach wybuchł wielki skandal finansowy z korupcyjnym tłem: okazało się, że firma nie wywiązała się z ambitnych planów, choć z państwowej kasy pobrały gigantyczną jak na owe czasy kwotę 1,3 miliona zł. Zbudowano zaledwie dwa budynki produkcyjne oraz dwa… kadłuby do samolotów SPAD 61.

„Afera Frankopolu z pewnością przyczyniła się do przekształcenia CWL w PZL i utworzenia dużej wytwórni lotniczej. Pogląd, że tylko państwowe przedsiębiorstwo lotnicze może dostarczyć odpowiedni sprzęt w akceptowalnej cenie panował nie tylko w Polsce, ale także w wielu innych krajach, ze Stanami Zjednoczonymi włącznie” - przypomniał Dobrzyński.

W 1926. płk Rayski z MSWojsk. zerwał umowę. Budynki Frankopolu przekazano Polskim Zakładom Škody S.A. Firmie zlecono produkcję silników lotniczych dla PZL (1927-35).

„Jednym z pierwszych zadań PZL było wdrożenie do produkcji francuskiego samolotu myśliwskiego Wibault 70. Nie była to specjalnie udana konstrukcja, jednak chodziło o opanowanie technologii nitowania, za pomocą której łączono blachy poszycia. W sierpniu 1929 r. dokonano oblotu pierwszego samolotu własnej konstrukcji - myśliwskiego górnopłata PZL P.1. konstrukcji inż. Zygmunta Puławskiego. Konstrukcyjną nowością był tzw. polski płat lub skrzydło Puławskiego - płat w kształcie spłaszczonej litery M. Początki PZL wiążą się z myśliwcami Puławskiego” - ocenił kustosz największego muzeum lotniczego w Polsce.

Pierwszym dyrektorem PZL był inż. Witold Rumbowicz (1882-1945). Ten zasłużony dla polskiego lotnictwa absolwent Wydziału Budowy Maszyn Lwowskiej Szkoły Politechnicznej piastował stanowisko PZL od grudnia 1927 r do 8 lutego 1935 r. Działem projektowym - Biurem Technicznym PZL kierował inż. Stefan Malinowski. W nowo powstałym PZL istotną rolę odgrywał Instytut Badań Technicznych Lotnictwa oraz Instytut Aerodynamiczny Politechniki Warszawskiej, kierowany przez prof. Czesława Witoszyńskiego. „PZL były pierwszymi w Polsce państwowymi zakładami lotniczymi dysponującymi nowoczesną technologią. Pracowali tam najwybitniejsi polscy konstruktorzy lotniczy okresu międzywojennego - inżynierowie: Jerzy Dąbrowski, Wsiewołod Jakimiuk, Franciszek Misztal, Stanisław Paweł Prauss i najbardziej znany z ich grona inż. Puławski. Zginął on 21 marca 1931 r. w katastrofie amfibii PZL 12” - wyjaśnił Dobrzyński, dodając, że po śmierci Puławskiego produkcyjne wersje myśliwców PZL P.7 i P.11 dopracował już jego najbliższy współpracownik inż. Jakimiuk.

W latach 30. prócz samolotów myśliwskich produkowano m.in. lekki samolot bombowo-rozpoznawczy PZL.23 Karaś i średni bombowiec PZL.37 Łoś. Udaną konstrukcją był łącznikowy samolot PZL Ł.2. W 1931 r. kpt Stanisław Skarżyński oraz inż. Andrzej Markiewicz dokonali na nim przelotu wokół Afryki na trasie liczącej 25 tys. km.

W tym czasie PZL przeniósł zakłady produkcyjne z Pola Mokotowskiego do nowych budynków w pobliżu oddanego do użytku w 1934 r. portu lotniczego na Okęciu. Była to Wytwórnia Płatowców nr. 1 na Paluchu, w miejscu, gdzie obecnie znajduje się wieża kontroli lotów portu lotniczego im. F. Chopina na Okęciu.

W drugiej połowie lat 30. w PZL zatrudniano ok. 3600 osób. Był to głównie wysoko wykwalifikowany personel, techniczna elita II RP.

Planowano budowę dwóch kolejnych wytwórni PZL w Centralnym Okręgu Przemysłowym. Pół roku przed wybuchem wojny udało się uruchomić Wytwórnię Płatowców nr 2 w Mielcu. Z kolei w Rzeszowie powstała Wytwórnia Silników nr 2 PZL (1937). Biuro handlowe PZL mieściło się przy ul. Wilczej 65.

W grudniu 1938 r. duże zainteresowanie lotniczych ekspertów wzbudził na XVI Salonie Lotniczym w Paryż wzbudził dwusilnikowy samolot bombowy PZL.37 A bis „Łoś”. W tym samym roku oblatano prototyp samolotu pasażerskiego PZL P. 44 Wicher. Nie udało się wdrożyć kilku nowoczesnych modeli - Lampart, Sum czy Wilk, pozostały jedynie w sferze niezrealizowanych projektów.

„Samoloty PZL m.in. myśliwce P.11 eksportowano m.in. do Rumunii, a P.24 - do Bułgarii, Turcji i Grecji. Na zamówienie Bułgarii zmontowano 12 samolotów rozpoznawczo-bombowych PZL.43. Cieszyły się one dobrą opinią. Na początku lat 30. myśliwce PZL uznawano za jedne z najbardziej nowoczesnych na świecie. Około połowy dekady czołowi producenci samolotów przeszli na konstrukcję dolnopłatową i PZL pozostał za nimi już nieco w tyle. Najnowocześniejszych konstrukcji - jak dolnopłatowy PZL P.50 Jastrząb - nie udało się wdrożyć do seryjnej produkcji. Warto jednak przypomnieć, że to właśnie górnopłaty PZL P.7 i P.11 z „płatem Puławskiego” stanowiły trzon polskiego lotnictwa myśliwskiego i dzielnie broniły polskiego nieba we wrześniu 1939 roku” - podsumował Dobrzyński, szacując, że w ciągu 12 lat działalności zbudowano łącznie ok. tysiąca samolotów.

W dniu wybuchu wojny polskie lotnictwo wojskowe dysponowało 745 samolotami, w tym 400 maszynami bojowymi. Zdecydowana większość z nich pochodziła z wytwórni PZL.

W latach 1939-45 zakłady w PZL w Warszawie, Rzeszowie i Mielcu przejęły niemieckie firmy m.in. Heinkel z Rostocku, Henschel z Kassel, Daimler-Benz ze Stuttgartu oraz Junkers z Dessau. Remontowano i produkowano tam samoloty bojowe dla Luftwaffe. W Flugzeugwerk Mielec (FWM) montowano m.in. elementy usterzenia do bombowców Heinkel He-177 Greif. Przed ewakuacją niemieckie oddziały doszczętnie zrabowały wyposażenie linii produkcyjnych. Część obiektów zniszczono.

Po zakończeniu II wojny Światowej nazwa „PZL” przetrwała, jednak w okresie stalinowskim zmieniono ją na Wytwórnię Sprzętu Komunikacyjnego WSK. Od 1973 r. człon „PZL” dodano do nazwy Zjednoczenia Przemysłu Lotniczego i Silnikowego. Nosiły ją także liczne zakłady kooperujące z przemysłem lotniczym m.in. WSK-PZL Gorzyce oraz PZL Hydral we Wrocławiu.

Obecnie do tradycyjnej nazwy sprzed 95 lat nawiązuje PZL „Warszawa-Okęcie”, Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o. w Mielcu, PZL-Świdnik S.A oraz firma eksportowa Pezetel Aviation sp. z o.o. z siedzibą w Warszawie. 1 lipca 2015 r. rzeszowski PZL przemianowano na Pratt & Whitney Rzeszów S.A.

PAP/ as/