Przywłaszczenie na zabezpieczenie wierzytelności - czy to dobra ochrona zawartej umowy?

Przewłaszczenie na zabezpieczenie wierzytelności to umowa, polegająca na tym, że dłużnik lub osoba trzecia przenosi własność rzeczy na wierzyciela, który zobowiązuje się względem zbywcy do korzystania z nabytego prawa wyłącznie w zakresie, w jakim jest to potrzebne dla zabezpieczenia wierzytelności, pozostawiając możliwość korzystania z niej przez dotychczasowego właściciela – dłużnika lub osobę trzecią.

Celem umowy przewłaszczenia jest zabezpieczenie wierzytelności. Przewłaszczenie na zabezpieczenie nie zostało uregulowane w polskim prawie, poza jednym przypadkiem określonym w prawie bankowym. W obrocie prawnym ta forma zabezpieczenia funkcjonuje w oparciu o zasadę swobody umów, wykorzystując instytucje kodeksu cywilnego takie jak przeniesienie własności pod warunkiem zawieszającym lub rozwiązującym.

Formy przewłaszczenia na zabezpieczenie

Przewłaszczenie na zabezpieczenie występuje w praktyce w dwóch wariantach. Pierwszy wariant polega na przeniesieniu własności rzeczy pod warunkiem rozwiązującym, polegającym na spłacie wierzytelności. Ziszczenie się warunku skutkuje powrotnym przeniesieniem własności.

Drugi wariant przewłaszczenia na zabezpieczenie opiera się na wykorzystaniu dwóch umów o przeniesienie własności rzeczy. Pierwsza umowa polega na bezwarunkowym przeniesieniu własności rzeczy. Druga umowa polega, na tym że nabywca zobowiązuje się, pod warunkiem zawieszającym, do powrotnego przeniesienia własności z chwilą zaspokojenia zabezpieczonej wierzytelności.

W praktyce pierwszy z powyższych modeli może być wykorzystywany wyłącznie wtedy, gdy przedmiotem przewłaszczenia na zabezpieczenie są rzeczy ruchome. Drugi z modeli może być wykorzystany w sytuacji, gdy przedmiotem zabezpieczenia są rzeczy ruchome i nieruchomości. Rozróżnienie co do dopuszczalności stosowania przewłaszczenia na zabezpieczenie w stosunku do określonego rodzaju rzeczy wynika z regulacji dotyczących przenoszenia własności pod warunkiem. Wynika to z przepisów kodeksu cywilnego, zgodnie z którymi: własność nieruchomości nie może być przeniesiona pod warunkiem.

Gdyby dokonano przeniesienia własności nieruchomości pod warunkiem, to skutkowałoby tym, że dłużnik nadal byłby właścicielem nieruchomości, z uwagi na nieważność przeniesienia własności nieruchomości pod warunkiem. W konsekwencji tego zniweczona byłaby skuteczność zabezpieczenia. W przypadku nieruchomości osiągnięcie skutku polega tu na zawarciu umowy o bezwarunkowym przeniesieniu własności nieruchomości z jednoczesnym zobowiązaniem się przez wierzyciela do powrotnego przeniesienia własności pod warunkiem zawieszającym, polegającym na zaspokojeniu zabezpieczonej wierzytelności. Wykorzystanie tej konstrukcji skutkuje, tym, że wierzyciel staje się właścicielem przewłaszczonej nieruchomości, będąc zobowiązanym do powrotnego przeniesienia własności z chwilą ziszczenia się warunku oznaczonego w umowie.

Wskazać należy, że w przypadku rzeczy ruchomych jest możliwe przeniesienie ich własności pod warunkiem. Dopuszczalne jest zawarcie jednej umowy o przeniesienie własności rzeczy ruchomej na zabezpieczenie oznaczonej wierzytelności pod warunkiem rozwiązującym poprzez zaspokojenie zabezpieczonej wierzytelności. W rzeczywistości w odniesieniu do rzeczy ruchomych przeważnie stosowany jest warunek rozwiązujący, co powoduje, że z chwilą spłaty długu ustają skutki przewłaszczenia.

Zabezpieczenie wierzytelności bankowych

Zgodnie z przepisami prawa bankowego dopuszczalne jest przewłaszczenie na zabezpieczenie dla zabezpieczenia wierzytelności bankowych. Przewłaszczenie na zabezpieczenie może służyć do

zabezpieczenia każdej wierzytelności banku. Mogą to być także wierzytelności niewynikające z czynności bankowych, o których mówi prawo bankowe. Chodzi tu przede wszystkim o wierzytelności pieniężne banku, skoro stan zabezpieczenia ma być utrzymany w zasadzie do czasu spłaty zadłużenia wraz z należnymi odsetkami i prowizją. Przewłaszczeniem może być zabezpieczona też np. należność wobec poręczyciela.

Przewłaszczenie może obejmować stały lub zmienny zbiór rzeczy w okresie trwania zabezpieczenia. Postać dopuszczalnych zmian w zakresie przedmiotu przewłaszczenia strony powinny określić w umowie (np. zastępowanie określonych elementów zbioru elementami nowymi). Dla banku istotne znaczenie przedstawiać może stworzony zakres (wartość zabezpieczenia), a nie poszczególne rzeczy stanowiące substrat zabezpieczenia. Przewłaszczający dłużnik mógłby nadal prowadzić określoną działalność gospodarczą. Ewidencję zmian w zakresie przedmiotu przewłaszczenia (przetwarzanie i zastępowanie elementów zbioru) prowadziłby dłużnik, jeżeli umowa nie stanowiłaby inaczej. Zakres, skutki prawne zmian przedmiotu przewłaszczenia, konsekwencje prawne ewidencjonowania (lub braku ewidencjonowania) tych zmian, musiałyby być szerzej uregulowane w umowie przewłaszczenia.

Przewłaszczenia na zabezpieczenie a hipoteka i zastaw

Zasadnicza różnica między przewłaszczeniem na zabezpieczenie a hipoteką i zastawem polega na sposobie zaspokojenia wierzyciela z przedmiotu zabezpieczenia. W przypadku przewłaszczenia na zabezpieczenie wierzyciel może dokonać sprzedaży przewłaszczonej rzeczy z pominięciem sądowego postępowania egzekucyjnego. W takim przypadku wierzyciel z uzyskanej ceny dokonuje jej zaliczenia na poczet zabezpieczonej wierzytelności. Wierzyciel ma również możliwość zaspokoić swoją wierzytelność poprzez oddanie przewłaszczonej rzeczy do odpłatnego używania osobie trzeciej i zaspokojenia się z pożytków jakie przynosi rzecz, a także przez zachowanie rzeczy i zarachowanie jej wartości na poczet wierzytelności. Sposób zabezpieczenia wierzytelności powinien być określony na zasadzie swobody umów. To strony umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie winny w umowie określić, w jaki sposób ma być zaspokojona wierzytelność z przewłaszczonej rzeczy. Należy przyznać, że przewłaszczenie na zabezpieczenie, w odróżnieniu od hipoteki i zastawu, nie wymaga od wierzyciela uzyskania tytułu wykonawczego, ani egzekwowania wierzytelności na drodze postępowania egzekucyjnego prowadzonego przez komornika sądowego. Jest to niewątpliwie spore uproszczenie w ewentualnej procedurze realizacji zabezpieczenia dla zaspokojenia wierzytelności.