Czy otyłość jest zapisana w genach?

Pytanie, czy otyłość jest wynikiem indywidualnych wyborów, czy też zapisana jest w genach, nieustannie pozostaje przedmiotem intensywnych badań naukowych. Współczesna medycyna jednoznacznie klasyfikuje otyłość jako przewlekłą chorobę metaboliczną o złożonej etiologii, w której znaczącą rolę odgrywają zarówno czynniki genetyczne, jak i środowiskowe.

Predyspozycje genetyczne zwiększają ryzyko rozwoju choroby, jednak nie determinują jej nieuchronnie. Kluczowe znaczenie ma niezmiennie styl życia – sposób odżywiania, poziom aktywności fizycznej, jakość snu oraz stan mikrobioty jelitowej.

Genetyczne podłoże otyłości

Otyłość może mieć różne uwarunkowania genetyczne. Wyróżnia się jej trzy główne typy:

• Otyłość monogenowa – spowodowana mutacją pojedynczego genu, na przykład genu leptyny lub jej receptora. Po raz pierwszy opisana w 1997 roku. Charakteryzuje się wczesnym początkiem i ciężkim przebiegiem, jednak występuje bardzo rzadko.

• Otyłość w przebiegu zespołów genetycznych – stanowi element chorób uwarunkowanych genetycznie, takich jak zespół Pradera-Williego czy zespół Bardeta-Biedla. Wymaga kompleksowej opieki wielospecjalistycznej, ponieważ współistnieje z innymi zaburzeniami metabolicznymi i rozwojowymi.

• Otyłość prosta – najczęstsza postać choroby. Wynika z interakcji licznych wariantów genetycznych z czynnikami środowiskowymi, takimi jak dieta, aktywność fizyczna, stres czy rytm dobowy. Jak dotąd zidentyfikowano około 97 genów związanych z regulacją masy ciała, w tym geny odpowiedzialne za kontrolę apetytu i metabolizmu.

Wpływ środowiska

Otyłość nie jest nieuchronnym skutkiem określonego zestawu genów. Aktywacja lub „wyciszenie” genów zależy od mechanizmów epigenetycznych, między innymi metylacji DNA, czynniki środowiskowe – sposób odżywiania, poziom aktywności fizycznej czy skład mikrobioty jelitowej. Oznacza to, iż odpowiedni styl życia może ograniczyć ekspresję genów sprzyjających otyłości.

BMI nie zawsze idealne

Wskaźnik masy ciała BMI przez wiele lat stanowił podstawowe narzędzie oceny stanu odżywienia. Współcześnie wiadomo jednak, iż nie różnicuje on masy mięśniowej i tłuszczowej, ani nie określa ich rozmieszczenia. Osoby o zwiększonej masie mięśniowej mogą mieć podwyższony wskaźnik BMI mimo zachowanej prawidłowej zawartości tłuszczu, podczas gdy pacjenci z prawidłowym BMI mogą charakteryzować się nadmiarem tłuszczu trzewnego, istotnie zwiększającego ryzyko metaboliczne.

Z tego względu w praktyce rekomenduje się analizę składu ciała przy użyciu metod takich jak bioimpedancja elektryczna (BIA), absorpcjometria rentgenowska (DEXA) czy pomiary grubości fałdów skórnych.

Badania te umożliwiają ocenę procentowej zawartości tkanki tłuszczowej, masy mięśniowej, stopnia nawodnienia oraz dystrybucji tłuszczu, tym samym pozwalając dokładniej ocenić ryzyko rozwoju chorób metabolicznych.

Otyłość i sarkopenia w okresie menopauzy

Okres perimenopauzy i menopauzy wiąże się ze zwiększonym ryzykiem przyrostu masy ciała i zmian w składzie ciała.

Spadek stężenia estrogenów prowadzi do zmniejszenia podstawowej przemiany materii, nasilenia odkładania się tłuszczu trzewnego oraz utraty masy mięśniowej. Zjawisko to określa się mianem sarkopenii – stopniowej utraty masy i siły mięśniowej, która rozpoczyna się około 40. roku życia i nasila się po menopauzie. Sama sarkopenia sprzyja rozwojowi insulinooporności, cukrzycy typu 2 oraz zwiększa ryzyko chorób sercowo-naczyniowych czy nerek.

Znaczenie treningu siłowego

Podstawą profilaktyki sarkopenii i otyłości w okresie okołomenopauzalnym jest połączenie odpowiedniego żywienia i regularnej aktywności fizycznej.

Zaleca się wykonywanie treningu oporowego 2–3 razy w tygodniu, z wykorzystaniem gum, hantli, maszyn, wolnego ciężaru lub masy własnego ciała. Ćwiczenia te zwiększają syntezę białek mięśniowych, podnoszą spoczynkowy wydatek energetyczny i poprawiają wrażliwość tkanek na insulinę.

Równocześnie istotna jest odpowiednia podaż białka – około 1,2 - 1,5 g/kg należnej masy ciała. Przed zwiększeniem spożycia białka należy ocenić jednak czynność nerek poprzez oznaczenie stężenia kreatyniny w surowicy i wykonanie badania ogólnego moczu, w celu wykluczenia białkomoczu lub innych cech przewlekłej choroby nerek.

Źródła białka powinny obejmować przede wszystkim chude mięso drobiowe, ryby, nabiał, jaja, rośliny strączkowe oraz orzechy.

Należy także zadbać o odpowiednie nawodnienie >2 litrów wody dziennie, przy jednoczesnym braku przeciwwskazań nefrologicznych.

To zapamiętaj

• Otyłość jest chorobą o charakterze wieloczynnikowym. Choć predyspozycje genetyczne mogą zwiększać ryzyko jej rozwoju, nie stanowią wyroku. Wczesna profilaktyka, regularna analiza składu ciała, aktywność fizyczna oraz właściwe żywienie pozwalają skutecznie ograniczyć ryzyko rozwoju choroby.

• BMI nie stanowi wystarczającego narzędzia diagnostycznego – kluczowa jest analiza składu i rozmieszczenia tkanki tłuszczowej.

• Regularny trening siłowy oraz podaż białka na poziomie 1,2 - 1,5 g/kg masy należnej są skutecznymi strategiami zapobiegania sarkopenii i otyłości.

• Przed wdrożeniem diety wysokobiałkowej należy ocenić funkcję nerek.

• Styl życia, w tym dieta, sen i aktywność fizyczna, może modyfikować ekspresję genów związanych z otyłością.

Filip Siódmiak

Źródła:

• Barczyk, Artur, et al. Genetyka otyłości-patogeneza, aspekty kliniczne i diagnostyczne. Journal of Mother and Child, 2017, 21.3: 186-202.

• Goodarzi, Mark O. Genetics of obesity: what genetic association studies have taught us about the biology of obesity and its complications. The lancet Diabetes & endocrinology, 2018, 6.3: 223-236.

»» Inne porady dotyczące zdrowia i diety czytaj tutaj:

Jedząc, nie spieszmy się. Nie warto

Przez ten błąd nie chudniesz! Dietetyk radzi

„Bez cukru”, a „bez dodatku cukru”. Rozumiesz różnicę?

»» Odwiedź wgospodarce.pl na GOOGLE NEWS, aby codziennie śledzić aktualne informacje.