Dawid Piekarz: Ruletka ze szklaną butelką w tle
Włączenie butelek szklanych jednorazowych do systemu kaucyjnego nie spowoduje wzrostu efektywności tej zbiórki. Już teraz, bez powszechnego systemu kaucyjnego, do recyklingu pozyskuje się sporo, bo ok. 70% szkła – osiągając tym samym wartość oczekiwaną przez UE …od 2025 r. Przeważyła jednak pokusa stworzenia dwóch równoległych rozwiązań. I tak obok dobrze funkcjonującego systemu gminnego, zaproponowano system kaucyjny dla butelek po napojach z plastiku, aluminium oraz szklanych
Powszechny system kaucyjny doprowadzi do sytuacji, w której równolegle będą działać dwa systemy zbiórki: obecny gminny, w oparciu o przydomowe pojemniki na surowce oraz kaucyjny na opakowania po napojach z zaangażowaniem producentów tych opakowań, recyklerów i branży handlowej. Konsumenci będą mieli wybór – czy zwrócić puste opakowanie po napoju do sklepu lub butelkomatu, by odzyskać kaucję, czy też wrzucić je do kontenera na odpowiedni surowiec w przydomowej altanie. Niezależnie od wyborów konsumenckich, pozostawienie równoległych dwóch systemów do zbiórek opakowań, będzie generowało dodatkowe koszty i organizacyjny chaos. Na ten moment nie jest pewne, czy gminy będą mogły sprawozdawczo zaliczać poziomy opakowań pokonsumenckich zebranych w systemie kaucyjnym do osiąganych przez siebie poziomów recyklingu. Co może mieć istotny wpływ także i dla nas – na wydatki budżetów domowych za segregację i wywóz odpadów.
Jak to w hazardzie, można pokusić się o zakład, że znaczna większość konsumentów nie zwróci opakowań po napojach do sklepu, z uwagi na zbyt małą zachętę w postaci kaucji oraz utrudnienia z tym związane. Co prawda nie jest jeszcze znana wysokość kaucji ani jej struktura – czy to będzie kwota ujednolicona i obowiązująca w całym kraju, czy też zróżnicowana i zależna np. od rodzaju lub pojemności opakowania – mimo to trudno będzie przekonać obywateli do odnoszenia ciężkich butelek szklanych do sklepu, by odzyskać od kilku do kilkudziesięciu groszy za każdą z nich. Z powodu wygody, objęcie szkła kaucją może skłonić wielu konsumentów do zakupu napojów opakowanych w plastikową butelkę PET. Tyle, że mija się to z założeniami systemu kaucyjnego i dyrektywą unijną SUP o ograniczaniu zużycia plastiku. Ekologiczny, cyrkularny segment dla opakowań szklanych – może zostać wyparty przez opakowania plastikowe. Stało się tak w Niemczech, gdzie objęcie szkła depozytem, przełożyło się na duży spadek użytkowania butelek szklanych – z 80% do poziomu 50%. Poza tym gromadzenie butelek szklanych przez małe i średnie sklepy będzie dla nich problematyczne – z uwagi na brak lub ograniczoną powierzchnię magazynu. Plastikowe butelki są lekkie, łatwe do zgniecenia i przechowywania – nie będą stanowić takiego utrudnienia, jak szklane.
System kaucyjny powinien służyć przede wszystkim w pozyskiwaniu tych frakcji, których przetwarzamy najmniej i dla których zbiórka pojemnikowa nie jest skuteczna. Poziom recyklingu opakowań z tworzyw sztucznych w 2018 r. kształtował się na poziomie 35,2% [wg. raportu Instytutu Jagiellońskiego, pt. „Rozszerzona odpowiedzialność producenta w sektorze gospodarki odpadami”, czerwiec 2020 r.]. W tym czasie na rynek wprowadzono ok. 985 tys. ton opakowań z tworzyw sztucznych, z których nieco ponad 346 tys. ton zostało poddane recyklingowi. Tymczasem, zgodnie z dyrektywą UE z maja 2018 r., Polska będzie musiała osiągać w odniesieniu do tworzyw sztucznych wielkości na poziomie 50% do końca grudnia 2025 r.
Dla porównania, recykling szkła w 2019 r. w Polsce osiągnął rekordowy poziom 67% (wzrost z 63%, w 2018 r.). W bieżącym roku planowane jest osiągnięcie poziomu 70% recyklingu odpadów szklanych. Wysoki poziom recyklingu opakowań szklanych w Polsce osiągnięto dzięki skutecznym systemom segregacji w poszczególnych gminach. Skoro system pojemnikowy dla szkła jest efektywny, logika podpowiada, by działał dalej i był rozwijany. Nowoczesne instalacje w Polsce, w które ostatnimi laty wiele się inwestuje, umożliwiają oczyszczenie i recykling całości szkła zbieranego w pojemnikach gminnych. Co ciekawe, najwyższe poziomy recyklingu szkła notują te kraje, w których funkcjonują wyłącznie systemy selektywnej zbiórki szkła, w oparciu o pojemniki. Liderami są: Belgia, Słowenia i Luksemburg. Warto też dodać, że w Europie tylko 3,1% szkła trafiającego na rynek jest objęte systemami depozytowymi.
System kaucyjny może być rozwiązaniem dla pozyskiwania opakowań plastikowych i puszek, które są plagą wielu miast, zaśmiecając krajobraz plaż, parków i lasów. Są przy tym stosunkowo łatwe do zebrania i przechowania także dla mniejszych placówek handlowych. Jak pokazuje przykład opakowań szklanych zwrotnych, m.in. po piwie – system kaucyjny dla butelek wielorazowych może również z powodzeniem działać na rzecz ochrony środowiska. W przypadku odpadów jakimi są opakowania szklane jednorazowego użytku, warto zastosować odrębną metodę zbiórki, poprzez dotychczasowe systemy samorządowe. Nie grajmy w ruletkę, licząc, że podwójny system gospodarowania butelkami jednorazowymi, pozwoli na osiąganie jeszcze wyższych poziomów ich recyklingu. Licząc na łut szczęścia, na szali stawiamy przyszłość małych, tradycyjnych, polskich sklepów detalicznych i gmin, które korzystają finansowo na pozyskiwaniu tego surowca.
Dr Dawid Piekarz, wiceprezes Instytutu Staszica.
