Cele polityki mieszkaniowej i ich realizacja w Europie i w Polsce
Prawo do mieszkania jest jednym z podstawowych praw obywatela – wskazują to m.in. deklaracje krajów całego świata, regulacje Unii Europejskie, a w Polsce Konstytucja RP. Mieszkanie zaspokaja bowiem podstawowe potrzeby człowieka – poczucie bezpieczeństwa i potrzebę schronienia. Mimo tego w debacie publicznej temat ten jest marginalizowany, choć nad rozwiązaniem problemu dostępu do godziwych warunków mieszkalnych powinny wspólnie zajmować się władze państwa, samorządy, organizacje i instytucje społeczne oraz prywatne podmioty rynku mieszkaniowego. Jak aktualnie realizowane są polityki mieszkaniowe w Europie oraz w Polsce obrazuje analiza Instytutu Promyka.
Sytuację mieszkaniową w Polsce determinują głownie dwa czynniki, dostępność mieszkań i ich cena. Jak pokazują badania z 2018 r., na które powołują się autorzy raportu Instytutu Promyka, zasoby mieszkaniowe w naszym kraju wynoszą 14,62 mln lokali (domów jednorodzinnych lub mieszkań), co oznacza, że na 1 000 mieszkańców przypada ok. 386 mieszkań. Daje to jeden z najsłabszych wyników w Unii Europejskiej, gdzie na 1 000 mieszkańców w Niemczech przypada 509 mieszkań, a na Węgrzech – 456.
Z drugiej strony duży wzrost cen mieszkań w ostatnim czasie (średnio o 16,8 proc.) przełożył się na pogorszenie dostępności mieszkań. W Polsce nadmiernie obciążonych wydatkami na cele mieszkaniowe było 6,2 proc. mieszkańców (dwunasty wynik w UE). Podobnie jak w przypadku UE grupą najczęściej odczuwającą ten problem byli najemcy mieszkań rynkowych (26,4 proc.), natomiast najmniejszy odsetek osób przeciążonych wydatkami mieszkaniowymi (5,1 proc.) odnotowano w przypadku właścicieli mieszkań nieobciążonych kredytem lub hipoteką. Trzeba przy tym pamiętać, że w Polsce 84 proc. populacji zamieszkuje w mieszkaniach własnościowych, pozostali zajmują lokale wynajmowane. Powierzchnia użytkowa mieszkania przypadająca na osobę w Polsce to 28,2 m. kw., natomiast w UE 41,9 m. kw. Przeciętna liczba izb na osobę wynosi w Polsce 1,1 podczas, gdy średnia dla krajów UE to 1,7 izby.
Z przytoczonych przez Instytut Promyka badań wynika, że konieczne było wprowadzenie działań, zmierzających do poprawy sytuacji mieszkaniowej Polaków. Istotną, stymulującą rynek mieszkaniowy rolę ma państwo, stąd przyjęty został narodowy program mieszkaniowy, który określa priorytety polityki mieszkaniowej i wskazuje podstawowe narzędzia mające podnosić dostępność mieszkań i ich komfort. Zakłada on następujące cel:
• zwiększenie dostępu do mieszkań dla osób o dochodach uniemożliwiających nabycie lub wynajęcie mieszkania na zasadach komercyjnych – cel ten zostanie zrealizowany do 2030 r. przy osiągnieciu wskaźnika średniej UE, czyli 435 mieszkań na 1000 osób;
• zwiększenie możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb mieszkaniowych osób zagrożonych wykluczeniem społecznym ze względu na niskie dochody lub szczególnie trudną sytuację życiową – realizacja tego celu do 2030 r. zakłada możliwość zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych przez samorządy gminne wszystkich gospodarstw domowych oczekujących aktualnie na najem mieszkania;
• poprawę warunków mieszkaniowych społeczeństwa, stanu technicznego zasobów mieszkaniowych oraz zwiększenie efektywności energetycznej – do 2030 r. liczba osób mieszkających w warunkach o niskim standardzie, biorąc pod uwagę zły techniczny budynku, brak podstawowych instalacji technicznych lub przeludnienie, powinna się obniżyć o 2 mln osób (z ok. 5,3 mln do ok. 3,3 mln).
Przedstawione cele realizowane są m.in. przez rządowy program mieszkanie+. Według raportu Ministerstwa Rozwoju i Technologii z jego realizacji w latach 2016-2022 wybudowano na zasadach rynkowych 3 372 mieszkań, a w budowie jest 1 667. Natomiast przy wsparciu programu budownictwa socjalnego i komunalnego powstało 9 141 mieszkań, a w budowie jest 7 977. Z kolei liczba mieszkań wybudowanych jako część społeczna w ramach programu społecznego budownictwa czynszowego to 5 750, a w budowie – 15 852.
Instytut Promyka w swoim raporcie dotyczącym polityki mieszkaniowej przyjął się także działaniom innych państw europejskich w tym zakresie. W Niemczech w 2021 r. ustalono federalne finansowanie budownictwa socjalnego w kwocie 1 mld euro. Ponieważ grunty budowlane są w Niemczech zasobem deficytowym, rząd Niemiecki zapowiedział prace nad prawem, które będzie bezpiecznym rozwiązaniem dla miejskiego prawa pierwokupu.
Z kolei w Szwecji zasadniczą rolę we wdrażaniu i oprowadzeniu polityki mieszkaniowej odegrało stowarzyszenie publicznych przedsiębiorstw mieszkaniowych. Współcześnie około 50 proc. wszystkich mieszkań na wynajem jest własnością publicznych przedsiębiorstw mieszkaniowych. W 2016 r. rząd szwedzki wprowadził państwową pomoc inwestycyjną na wynajem mieszkań i mieszkań studenckich.
Plan rozwoju mieszkalnictwa zaktualizował w 2019 r. także rząd brytyjski. Określił w nim sposób, w jaki rząd zamierzał osiągać wzrost podaży mieszkań i zrealizować plan, który docelowo doprowadzi do dostarczania średnio 300 000 dodatkowych domów netto rocznie. Dodatkowo w lipcu 2021 roku Ministerstwo Mieszkalnictwa, Społeczności i Samorządu Lokalnego opublikowało raport korporacyjny, w którym określono priorytety dalszego wspomagania rozwoju mieszkalnictwa. Plan zakłada budowę nie tylko ww. liczby mieszkań, ale również bezpieczniejszych oraz ekologicznych i przystępnych cenowo mieszkań.
W 2021 roku Ministerstwo Rozwoju Czech przedstawiło program, który zakłada poprawę finansowania mieszkalnictwa socjalnego, wsparcie spółdzielni mieszkaniowych oraz zwiększenie podaży i jakości mieszkań na wynajem. Celem władz jest zwiększenie liczby mieszkań czynszowych na obszarach, gdzie występuje nadwyżka popytu na mieszkania. Państwowe budownictwo mieszkaniowe może być jednym z elementów, które wesprze ten proces.
