PSD2, technologie a biznesowe wyzwania dla polskich banków

W ciągu najbliższych dwóch lat czynnikami wymuszającymi zmianę modeli biznesowych polskich banków będą nowe regulacje prawne, w tym w szczególności dyrektywa PSD2, a także związana z nią nowelizacja ustawy o usługach płatniczych, oraz wdrażane w coraz szerszym zakresie innowacyjne technologie informatyczne – pisze w „Polskim Kompasie 2018” prof. dr hab. Andrzej Gospodarowicz, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

Istota modeli biznesowych

Zdecydowana większość polskich banków określa strategie rozwo- jowe, w których prezentowane są cele i kierunki działalności na  kilka kolejnych lat. Przedstawiane są tam prognozowana pozycja rynkowa banku, specjalizacja, związki i relacje z klientami oraz strategia zmian związana z wdrażaniem nowych produktów i innowacyjnych technologii informatycznych. Ze strategią rozwojową związany jest ściśle model biznesowy banku, w którym biorąc pod uwagę strategię rozwojową, określa się przede wszystkim sposób prowadzenia działalności biznesowej oraz sposoby generowania zysku. Można więc powiedzieć, że model biznesowy jest przełożeniem długo- okresowej strategii rozwojowej na decyzje operacyjne banku. Istnieje wiele sposobów klasyfikacji modeli biznesowych proponowanych dla róż- nych potrzeb. W ramach najbardziej ogólnego podziału przyjęło się wyróżniać dwa podstawowe bankowe modele biznesowe: model bankowości uniwersalnej i model bankowości specjalistycznej. W każdym z tych modeli w oparciu o przyjęte kryteria proponuje się wiele modeli szczegółowych.

Charakteryzując te modele, dla każdego z nich podano ogólne ramy modelu. Tworząc konkretne modele biznesowe, banki wypełniają ogólne ramy rozwiązaniami odpowiadającymi aktualnym potrzebom i uwarunkowaniom. Wiele wskazuje na to, że w najbliższych latach modele biznesowe banków będą ewoluowały w kierunku jednego z następujących modeli:

• modelu wykorzystującego zintegrowaną architekturę wielokanałowego dostępu do usług bankowych i umożliwiającego dopasowanie ich do bieżących potrzeb klienta oraz dostarczającego je wraz z doradztwem;

• modelu wykorzystującego media społecznościowe do budowania relacji z klientem, uwzględniające jego osobiste zainteresowania;

• modelu, w którym bank będzie wykorzystywał zalety technologii mobilnych, oferując nie tylko płatności mobilne, lecz także inne usługi finansowe.

Każdy bank powinien dopasować swój model biznesowy do specyfiki działalności, biorąc pod uwagę wiele czynników oddziałujących w danym okresie w sposób szcze- gólnie intensywny. Czynniki determinujące wybór modelu biznesowego banku przyjęło się dzielić na czynniki wewnętrzne, takie jak źródła finansowania banku, zasoby kadrowe, struktura organizacyjna, oraz czynniki zewnętrzne, takie jak zmieniające się otoczenie prawne, społeczne oraz innowacyjne technologie informatyczne. Wydaje się, że w ciągu najbliższych dwóch lat czynnikami wymuszającymi zmianę modeli biznesowych polskich banków będą nowe regulacje prawne, w tym w szczególności dyrektywa PSD2, a także związana z nią nowelizacja ustawy o usługach płatniczych oraz wdrażane w coraz szerszym zakresie innowacyjne technologie informatyczne.

Dyrektywa PSD2 i nowelizacja ustawy o usługach płatniczych

Od 20 czerwca 2018 r. obowiązuje znowelizowana ustawa o usługach płatniczych. Umożliwia ona wdrażanie w Polsce unijnej dyrektywy PSD2. Nowe przepisy stanowią podstawę do stworzenia jednolitego rynku płatności w Unii Europejskiej. Pozwolą one niewątpliwie na zwiększenie konkurencyjności na rynku usług finansowych oraz na  zwiększenie bezpieczeństwa klienta przy dokonywaniu płatności. Obowiązki dla banków wynikające ze znowelizowanej ustawy powinny być wprowadzone najpóźniej do  20 grudnia 2018 r. Aby spełnić zapisy ustawy, banki i inni dostawcy usług płatniczych będą musieli dostosować ofertę, systemy informatyczne, przepisy wewnętrzne. Od początku 2019 r. każdy bank powinien być gotowy do pełnej realizacji zapi- sów ustawy. Wdrożenie tej ustawy spowoduje niewątpliwie bardzo istotne zmiany rynku płatniczego w Polsce, który obecnie jest jednym z najbardziej dynamicznie rozwijających się sektorów w obszarze finansów. Przepisy dyrektywy PSD2 oraz znowelizowana ustawa znacząco modyfikują dotychczasowe zasady świadczenia usług płatniczych.

Najistotniejszym nowym rozwiązaniem jest wprowadzenie nowych kategorii instytucji płatniczych. Chodzi o podmioty działające obok banków. Wyróżnia się tu dwie kategorie podmiotów:

• instytucje płatnicze świadczące usługę przeprowadzenia płatności w internecie w imieniu klienta;

• podmioty świadczące usługę informacji o rachunku, czyli zapewniające klientowi zagregowane informacje o jego rachunku lub rachunkach i dostarczające potrzeb- ne mu analizy.

Bardzo ważnymi nowymi usługami płatniczymi wprowadzonymi przez dyrektywę PSD2 są usługa dostępu do informacji o rachunku (AIS) oraz usługa inicjowania płat- ności (PIS). Te usługi mogą być również świadczone przez wspomniane wcześniej dwie kategorie podmiotów. Pierwsza usługa zapewnia dostarczenie klientowi informacji on-line na temat jego rachunków przez dostawcę usług płatniczych, który takich rachunków sam nie prowadzi. Druga usługa inicjowania płatności polega na zainicjowaniu na wniosek klienta zlecenia płatniczego dotyczącego rachunku prowadzonego przez dostawcę usług płatniczych (bank). Wprowadzenie tych nowych usług oznacza dopuszczenie do prowadzenia usług płatniczych, które dotychczas były świadczone przez banki, przez inne podmioty, określane mianem podmiotów trzecich (TPP). Przepisy ustawy nie wprowadzają żadnych ograniczeń dotyczących ich statusu. Oznacza to więc, że działalność w zakresie podmiotów trzecich mogą rozpo- czynać również banki. Warto podkreślić, że podmioty świadczące usługi ASI oraz usługi PIS mogą je realizować wyłącznie za zgodą klienta. Nowe możliwości, które stwarza dyrektywa PSD2, w szczególności poprzez dostęp do danych transakcyjnych klientów, będą bez wątpienia wykorzystywane przez banki oraz firmy ubezpiecze- niowe i instytucje pożyczkowe. Ubezpieczyciel, mając np. informacje o kliencie pozyskane w ramach AIS, uzyska dodatkową wiedzę, którą można wykorzystać przy ustalaniu wysokości składki ubezpieczeniowej klienta. Instytucjom pożycz- kowym oraz bankom korzystanie z usługi AIS pozwoli usprawnić proces oceny zdolności kredytowej klienta. Trzecią, bardzo ważną zmianą wynikającą z dyrektywy PSD2, jest wprowadze- nie obowiązku silnego uwierzytelnienia klienta (SCA). Jest za to odpowiedzialny dostawca usług płatniczych zarówno w procesie uzyskiwania zdalnego dostępu do rachunku, jak i inicjowania usługi płatniczej lub wykonywania innych czynności. Dyrektywa PSD2 wprowadza konieczność implementacji jej zapisów do znowelizowanej ustawy o usługach i płatnościach. Dopuszcza się też możliwość wprowadzenia przepisów, które pozostawiono do decyzji państw członkowskich UE. Korzystając z tej opcji, w znowelizowanej ustawie umieszczono np. zapis dotyczący małych instytucji płatniczych jako nowej kategorii dostawców usług płatniczych. Z powyższych rozważań wynika wyraźnie, że w najbliższych miesiącach nastąpią w naszym kraju zasadnicze i bardzo istotne zmiany w świadczeniu usług płatniczych. To wielkie wyzwanie dla banków. Nie ulega wątpliwości, że banki muszą dokonać zmian w swoich modelach biznesowych, tak aby efektywnie konkurować z pozostałymi uczestnikami rynku usług płatniczych. Każdy bank będzie zapewne wprowadzał indywidualne rozwiązania. Trudno teraz określić, jakie one będą. Część banków przyjmie zapewne opcję pasywną, co oznaczać będzie, że wdrożone zostaną rozwiązania wymagane przez ustawę. Będzie zapewne też stosunkowo duża grupa banków, które rozpoczną aktywną współpracę z firmami technologicznymi, tzw. Fintechami.

Innowacyjne technologie informatyczne w bankowości

Rankingi i oceny publikowane przez firmy zachodnie pokazują, że sektor bankowy w Polsce znajduje się w czołówce europejskiej, jeśli chodzi o zakres wykorzystania technologii informatycznych. Z badań prowadzonych np. przez firmę Deloitte wynika, że polska bankowość znajduje się wśród pięciu krajów europejskich, liderów digitalizacji (cyfryzacji). Ciągle pojawiają się innowacyjne technologie informatyczne, które znajdują zastosowania w bankowości. Nie ulega wątpliwości, że polskie banki będą tak jak dotychczas wdrażały te innowacyjne rozwiązania, gdyż tego oczekują klienci, szczególnie młodsza generacja. Poniżej podane zostaną ważniejsze innowacje związane z wykorzystaniem technologii informatycznych, które powinny być w najbliższych dwóch latach szeroko wdrażane w polskiej bankowości. Biorąc pod uwagę liczbę posiadaczy smart fonów, banki powinny dążyć do rozszerzenia płatności z wykorzystaniem tych urządzeń. Chodzi przede wszystkim o płatności zbliżeniowe. Mogą one wkrótce zastąpić karty płatnicze. Pod koniec 2016 r. Google uruchomiło w Polsce usługę Android Pay, która dzięki wykorzystaniu technologii NFC pozwala na dokonywanie płatności zbliżeniowych smartfonem. Dotychczasowe doświadczenia pokazują, że kto raz zapłacił smart fonem, zazwyczaj przy kolejnych płatnościach korzysta z tego sposobu. Najczęściej dotyczy to klientów banku w wieku czterdziestu paru lat i młodszych. Banki dysponują dużymi zbiorami danych, m.in. obejmującymi informacje o klientach i transakcjach. Technologia Big Data umożliwia dokonywanie analizy tego rodzaju danych. Pozwala to formułować oceny, tworzyć nowe usługi. Dzięki temu bank może przeprowadzić złożoną segmentację klientów, tworzyć indywidualne oferty dostosowane do potrzeb i zachowań klientów. Zastosowanie technologii Big Data obniża koszty związane z reklamą oraz zwiększa możliwości pozyskiwania klientów. Podstawowym warunkiem rozwoju bankowości internetowej i mobilnej jest bezpieczeństwo. Problem bezpieczeństwa okazuje się szczególnie istotny w takiej instytucji, jaką jest bank. Klienci banku przekazują bowiem swoje środki pieniężne i oczekują, że  będą one prawidłowo zabezpieczone. Nie wystąpi więc sytuacja, że klient je częściowo lub w całości straci. Klienci oczekują również, że będzie zachowana poufność powierzonych bankowi informacji. Podstawowe zabezpieczenie w znacznym stopniu ograniczające zagrożenia, z którymi mają do czynienia klienci, stanowi uwierzytelnienie klienta oraz autoryzacja transakcji. W praktyce bankowej stosowanych jest wiele metod uwierzytelnienia i autoryzacji transakcji. Z reguły dzieli się je na  metody proste i złożone. Metody proste są przyjazne dla klienta, ale w mniejszym stopniu zabezpieczają przed zagrożeniami w porównaniu z metodami złożonymi. Do tych ostatnich zalicza się metody wykorzystujące narzędzia biometryczne. Bazują one na tym, że nie ma na świecie dwóch takich samych osób, biorąc pod uwagę takie charakterystyki jak: odcisk palca, głos, naczynia krwionośne palca, naczynia krwionośne dłoni, twarz, tęczówka oka. Istotną wadą tego rodzaju charakterystyk biometrycznych jest to, że w trakcie życia ulegają zmianom. Wydaje się, że banki w Polsce powinny w najbliższym czasie podjąć intensywne działania związane z wdrażaniem narzędzi biometrycznych. To szczególnie ważne w związku z dyrektywą PSD2. Jak wspomniano wcześniej, przewiduje się w niej wprowadzenie obowiązku silnego uwierzytelniania klienta. Trudno będzie to zrealizować bez zastosowania narzędzi biometrycznych. Trzeba zdawać sobie sprawę, że banki muszą zainwestować duże środki, aby wdrożyć narzędzia biometryczne. Nie ulega wątpliwości, że wykorzystanie tych narzędzi wiąże się z wieloma problemami technicznymi i gotowością klientów do akceptacji. Dużą rolę we wdrożeniu będą odgrywać firmy produkujące smartfony i laptopy. Istotną rolę w działalności polskich banków w najbliższych latach będzie odgrywać sztuczna inteligencja. To olbrzymie wyzwanie, ale zarazem wielka szansa. Warunkiem jej wdrożenia jest korzystanie z technologii Big Data. Dynamiczny rozwój sztucznej inteligencji w bankowości jest możliwy w związku z szybkim rozwojem algorytmów uczenia maszynowego oraz znacznym postępem w zakresie rozpoznawania obrazów. Zastosowanie sztucznej inteligencji w bankowości pozwoli w znacznym stopniu wyeliminować żmudne, powtarzalne zadania realizowane przez pracowników banku, poprawić efektywność i skuteczność podejmowanych decyzji, udoskonalić relacje z klientami. Dzięki zastosowaniu sztucznej inteligencji banki będą mogły uzyskać szybszą i dokładniejszą ocenę ryzyka kredytowego. W ostatnich latach w literaturze z zakresu informatyki omawiane są coraz częściej nowe koncepcje funkcjonowania internetu i infrastruktury teleinformatycznej WEB 2.0 oraz WEB 3.0. Zmieniają one zasady komunikowania się w przestrzeni wirtualnej oraz sposób wykorzystania informacji do prowadzenia działalności przez firmy i instytucje publiczne. Te nowe koncepcje znajdują zastosowanie również w bankowości. Coraz częściej pojawiają się publikacje, w których omawiane są: System Bank WEB 2.0 oraz System Bank WEB 3.01. Niektóre banki w Polsce podjęły działania zmierzające do wdrożenia tych nowych koncepcji funkcjonowania bankowości. System Bank WEB 2.0 zwany też bankowością społecznościową odpowiada na  zapotrzebowanie szczególnie pokolenia 30-latków i osób młodszych, które wykorzystują Facebooka. Zapewnia on obsługę poprzez internet i bankowość mobilną, narzędzia do zarządzania domowymi finansami, wirtualne oddziały umożliwiające kontakt z pracownikiem banku poprzez wideokonferencje i czaty, crowdsourcing, czyli pozyskiwanie pomysłów od klientów. Nie ulega wątpliwości, że jest to perspektywiczny kierunek rozwoju polskiej bankowości, w który banki powinny inwestować.

Podsumowanie

Z prowadzonych rozważań wyraźnie wynika, że w najbliższych dwóch latach polskie banki będą w znacznym stopniu modyfikowały swoje modele biznesowe. Dyrektywa PSD2 oraz innowacyjne technologie informatyczne zmieniają kształtowanie relacji z klientami. Będziemy mieli do czynienia z otwartą bankowością (open banking). Banki bowiem będą oferowały również usługi pozabankowe udostępniane we współpracy z zewnętrznymi firmami. Trzeba też wziąć pod uwagę to, że na  rynek usług bankowych będą wchodzić światowe firmy, jak Google. Banki powinny również podejmować szeroką współpracę z Fintechami.

Prof. dr hab. Andrzej Gospodarowicz, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

Wydanie „Polskiego Kompasu 2018” dostępne jest na stronie www.gb.pl a także w aplikacji „Gazety Bankowej” na urządzenia mobilne

Polecamy i zachęcamy do lektury tego wyjątkowego rocznika