OFE pod ostrzałem, czyli jak wypłacać emerytury...
Otwarte Fundusze Emerytalne nie mają ostatnio dobrej passy. Ostatni atak spotkał je po propozycji Izby Gospodarczej Towarzystw Emerytalnych, by wprowadzić do systemu wypłat obok dożywotniej emerytury kapitałowej także tzw. wypłatę programowaną, w której jednak członek OFE mógłby określić krótszy okres wypłat, niż dalsza spodziewana długość życia.
Na świecie stosuje się różne mechanizmy wypłaty w systemach kapitałowych – emerytury dożywotnie, wypłaty programowane, a nawet w niektórych systemach dobrowolnych – wypłatę jednorazową. W przypadku jednak systemu obowiązkowego, tak jak to ma miejsce w Polsce należy podchodzić ze szczególną uwagą właśnie do mechanizmu wypłat. Jest to zresztą najtrudniejsza do skonstruowania część systemu, czego dowodzi fakt, że mimo funkcjonowania systemu OFE od 1999 r. wciąż nie doczekaliśmy się ustawy o dożywotnich emeryturach kapitałowych, mimo, że pierwszy projekt dotyczący tej materii trafił do sejmu jeszcze w czasach rządu AWS.
Kapitałowa część obowiązkowego systemu emerytalnego w Polsce, czyli OFE powstały w wyniku przekazania do nich części składki, która w całości poprzednio trafiała do ZUS. Oznacza to jednak, że istotą powołania OFE było zmniejszenie „ukrytych” zobowiązań emerytalnych Państwa i obciążeń przyszłych pokoleń w ramach systemu repartycyjnego, poprzez wprowadzenie mechanizmu oszczędzania na emeryturę w okresie pracy, poprzez alokację realnych aktywów za pośrednictwem OFE. Jednocześnie, taka geneza OFE sprawia, że mechanizm emerytury minimalnej obejmuje łącznie świadczenia z obowiązkowych części repartycyjnej i kapitałowej. A to znacząco wpływa też na myślenie o sposobie wypłaty emerytur finansowanych ze środków gromadzonych w OFE. Emerytury te są bowiem elementem świadczenia podstawowego, a nie świadczeniem dodatkowym, tak jak to ma miejsce w przypadku Pracowniczych Programów Emerytalnych, Indywidualnych Kont Emerytalnych i wprowadzonych w poprzedniej kadencji przy okazji obniżenia składki przekazywanej do OFE – Indywidualnych Kont Zabezpieczenia Emerytalnego. O ile zatem w przypadku świadczeń dodatkowych możliwa jest znacznie większa swoboda w określaniu sposobów wypłaty świadczeń, o tyle w przypadku OFE już nie.
Dożywotnie emerytury kapitałowe, jeżeli są prawidłowo skonstruowana najlepiej chronią interes emeryta – zabezpieczają przed ryzykiem długowieczności (z perspektywy wypłaty świadczeń życie dłuższe niż dalsza oczekiwana długość życia jest ryzykiem, bo zwiększa okres wypłaty) oraz powinno zabezpieczać przed ryzykiem spadku realnej wartości świadczenia (poprzez wprowadzenie waloryzacji inflacyjnej, choć istnieją też systemy, gdzie ryzyko to jest przerzucone na emerytów, co znacząco ogranicza poziom ich ochrony). W takim systemie niezbędne są też mechanizmy zabezpieczające przed ryzykiem bankructwa podmiotu wypłacającego świadczenia – w postaci Funduszu Gwarancyjnego i w ostatniej instancji także gwarancji Skarbu Państwa. Związany z dożywotnimi emeryturami kapitałowymi problem stosowanych tablic dalszej oczekiwanej długości życia (wspólnych dla obu płci lub oddzielnych dla każdej z nich) można rozwiązać przez wprowadzenie jako zasady emerytury małżeńskiej zwanej też rodzinną.
Pierwotnie planowano, by dożywotnie emerytury kapitałowe wypłacały specjalnie powołane w tym celu zakłady emerytalne, rząd PO wymyślił Fundusze Dożywotnich Emerytur Kapitałowych. W mojej ocenie najlepiej, by zadanie to powierzyć zakładom ubezpieczeń na życie. Wciąż pokutuje też pomysł wypłaty przez ZUS.
Dożywotnie emerytury kapitałowe są jednak kosztowne i tylko konkurencja między podmiotami je wypłacającymi może wymusić utrzymywanie ich kosztów w ryzach.
W tej sytuacji jako konkurencyjne rozwiązanie dla dożywotnich emerytur kapitałowych przedstawiane są wypłaty programowane. I w tym kierunku poszła też ostatnia propozycja IGTE. Niestety wydaje się, że propozycja ta nie została należycie przemyślana przez jej autorów. Wprowadzenie jej bowiem rodzi istotne ryzyko systemowe. Po pierwsze możliwość wyboru między dożywotnią emeryturą kapitałową a wypłatą programowaną prowadzić może do naturalnego procesu negatywnej selekcji – osoby w złym stanie zdrowia, spodziewające się krótszego życia po przejściu na emeryturę wybierać będą wypłaty programowane, osoby zdrowsze – emerytury dożywotnie, a czynnik ten będą musiały wziąć pod uwagę zakłady ubezpieczeń oferujące dożywotnie emerytury kapitałowe (nawet jeżeli w praktyce okaże się, że założenie to było fałszywe) i w kalkulacji uwzględnić ryzyko związane z nadreprezentacją osób, które będą żyły dłużej niż dalsza oczekiwana długość życia – co zwiększy koszty i zmniejszy wysokość świadczenia. Mechanizm wypłaty programowej nie współgra też z mechanizmem emerytury minimalnej, bo po wyczerpaniu się środków w OFE i zaprzestaniu wypłaty programowanej (zwłaszcza w przypadku wybrania proponowanej przez IGTE opcji krótszego okresu wypłaty niż dalsza oczekiwana długość życia) wysokość świadczenia może spaść poniżej emerytury minimalnej i rodzić dodatkową odpowiedzialność Skarby Państwa tylko z powodu wyboru tej formy wypłaty. W okresie wypłaty programowanej brak jest zabezpieczenia realnej wartości świadczenia oraz występuje ryzyko inwestycyjne na wypadek spadku wartości aktywów – ponoszone przez emeryta. Wad tych, o charakterze systemowym, nie równoważy możliwość dziedziczenia środków w fazie wypłaty programowanej na wypadek wcześniejszej śmierci emeryta oraz wyższa wysokość świadczenia bezpośrednio po przejściu na emeryturę.
System obowiązkowy budowany jest w celu zapewnienia stabilności świadczeń (rozumianej jako zachowanie ich realnej wartości przez cały okres wypłaty) od przejścia na emeryturę do śmierci emeryta oraz przerzucenia wszelkich ryzyk z tym związanych na operatora tego systemu, a w ostatniej instancji na Skarb Państwa, w związku z zawartymi w Konstytucji gwarancjami zapewnienia emerytur. Zaproponowana przez IGTE koncepcja wydaje się pomijać ten aspekt obowiązkowego systemu emerytalnego i wzorować się na rozwiązaniach akceptowanych w systemach dobrowolnych lub w odniesieniu do emerytur dodatkowych, albo przeniesionych z krajów, gdzie poziom gwarancji socjalnych dla ich obywateli jest znacznie niższy niż w Polsce.
Na kanwie propozycji IGTE warto jednak przypomnieć, że wciąż brak jest ustawy o wypłacie dożywotnich emerytur kapitałowych, a rząd zamiast przestawić stosowny projekt zajmuje się przeglądem systemu OFE… Pierwsze dożywotnie emerytury kapitałowe muszą być wypłacone w przyszłym roku, więc czasu jest naprawdę coraz mniej.
