NBP zbadało koszty społeczne instrumentów płatniczych
Narodowy Bank Polski przeprowadził w latach 2015-2018 projekt badawczy w zakresie kosztów instrumentów płatniczych na rynku polskim. Celem badania było oszacowanie kosztów społecznych i prywatnych płatności detalicznych, poniesionych w 2015 roku przez poszczególne strony łańcucha płatności na rynku polskim, w związku z wykorzystywaniem najważniejszych instrumentów płatniczych
Koszty społeczne płatności detalicznych w Polsce ogółem zostały oszacowane na 1,34 proc. PKB, tj. 24,1 mld zł (gdyby badaniem objęto rentę menniczą, to koszty te wyniosłyby 21,7 mld zł). Dla gotówki relacja całkowitych kosztów społecznych (w kwocie 17,6 mld zł) do PKB wyniosła 0,98 proc. (gdyby uwzględnić rentę menniczą wartości te wyniosłyby 15,2 mld zł i 0,84 proc.). Taki poziom tego wskaźnika wynikał z dominującego udziału liczby transakcji gotówkowych w ogólnej liczbie płatności w Polsce (69 proc.). Relacja kosztów społecznych dla debetowych kart płatniczych do PKB wyniosła 0,21 proc. PKB (3,7 mld zł). Z kolei koszty społeczne przelewu bankowego stanowiły tylko 0,1 proc. PKB (1,8 mld zł). Koszty pozostałych instrumentów (kart kredytowych, polecenia zapłaty, płatności mobilnych oraz innych) stanowiły niewielki odsetek polskiego PKB (łącznie 0,05 proc. PKB, czyli 1,0 mld zł).
Średni jednostkowy społeczny koszt dokonania transakcji z użyciem instrumentu płatniczego wyniósł w Polsce 1,41 zł. Najmniej kosztownym instrumentem płatniczym w tym ujęciu było polecenie przelewu (0,74 zł), co wskazuje na efektywność systemów rozliczeniowych w Polsce (w badaniu EBC przelew był jednym z droższych instrumentów płatniczych). Drugą najtańszą, w ujęciu jednostkowym, metodą płatności w Polsce była gotówka, której jednostkowy koszt społeczny wyniósł 1,49 zł (gdyby w badaniu uwzględniono rentę menniczą, to koszt ten byłby niższy – 1,29 zł). Koszt społeczny kart debetowych był niewiele wyższy, bo oszacowano go na 1,67 zł na transakcję, a droższe były karty kredytowe (2,24 zł na transakcję). Najbardziej kosztowne były metody płatności w niewielkim stopniu wykorzystywane w naszym kraju, tj. polecenie zapłaty oraz płatności mobilne, które w roku 2015 dopiero zdobywały popularność. Wysokie koszty dla innowacyjnych metod płatności, takich jak płatności mobilne i natychmiastowe mają szanse ulec obniżeniu, w sytuacji gdy dane rozwiązanie będzie podlegało upowszechnieniu wśród konsumentów.
Najwyższy udział w kosztach społecznych płatności w Polsce ponosiły banki (49 proc.), a w drugiej kolejności przedsiębiorstwa handlowo-usługowe (34 proc.). Zauważalny był także udział podmiotów infrastruktury płatniczej (7 proc.). Mniej istotny udział oszacowano dla konsumentów (5,34 proc.), banku centralnego (2,35%) oraz firm Cash-In-Transit (2,29 proc.).
Koszty społeczne są to całkowite koszty związane z funkcjonowaniem instrumentów płatniczych ponoszone przez wszystkich uczestników łańcucha płatności z wyłączeniem opłat i prowizji ponoszonych na rzecz pozostałych uczestników tego łańcucha płatności. Koszty prywatne są to całkowite koszty ponoszone przez danego uczestnika objętego badaniem, z uwzględnieniem opłat i prowizji ponoszonych przez tego uczestnika na rzecz innych podmiotów. Z punktu widzenia gospodarki i całego społeczeństwa istotne są przede wszystkim koszty społeczne instrumentów płatniczych nieobejmujące kosztów będących jednocześnie przychodami innych uczestników łańcucha płatności.
Warto podkreślić, że koszt jest, obok bezpieczeństwa, szybkości, wygody, poziomu anonimowości czy powszechności posiadania i akceptowania, tylko jednym z czynników wyboru instrumentu płatniczego dla dokonania czy akceptacji płatności detalicznej i wybór ten powinien być pozostawiony swobodnej decyzji konsumentów lub przedsiębiorców.
Projekt badawczy objął następujące grupy uczestników systemu płatniczego: bank centralny, banki, podmioty infrastruktury płatniczej, przedsiębiorstwa handlowo-usługowe, firmy transportujące i obsługujące gotówkę (tzw. firmy CIT) oraz konsumentów. Z kolei zakres przedmiotowy projektu objął zarówno tradycyjne, jak i innowacyjne instrumenty płatnicze: gotówkę, karty przedpłacone, karty debetowe, karty kredytowe/obciążeniowe (charge), płatności mobilne, polecenia przelewu oraz polecenia zapłaty. W projekcie badawczym NBP zebrano dane za 2015 r., który jednocześnie uznano rokiem bazowym dla ww. badania. Podobnie jak w przypadku badania kosztów instrumentów płatniczych przeprowadzonego w latach 2009-2012 pod kierunkiem Europejskiego Banku Centralnego, w którym wzięło udział 13 państw z Unii Europejskiej, dla oszacowania kosztów płatności po stronie banków oraz podmiotów infrastruktury płatniczej w polskim projekcie wykorzystano metodę rachunku kosztów działań – ABC (ang. Activity Based Costing).
Badanie objęło 2015 rok. Od tego czasu uległa zmianie całkowita liczba transakcji oraz struktura transakcji dokonywanych przy użyciu poszczególnych instrumentów płatniczych, co przekładałoby się również na zmianę wysokości kosztów.
NBP planuje powtórzenie badania dla późniejszego roku bazowego, co pozwoliłoby na poznanie kierunków rozwoju systemu płatniczego w obszarze kosztów płatności, w tym uwzględnienie rozwoju innowacji płatniczych oraz wpływu regulacji prawnych na ten rynek. Ponadto planowane jest uzupełnienie zakresu dotychczasowego badania o analizę kosztów stałych i zmiennych, co umożliwiłoby oszacowanie zmian w wielkości ogólnych kosztów społecznych płatności, przy założeniu potencjalnego wzrostu lub spadku liczby transakcji danymi instrumentami płatniczymi.
mw
