TYLKO U NAS
Odporność gospodarki Polski na kryzysy i pandemie
Kryzysy są zjawiskami ekonomicznymi, których nie można wyeliminować, ale można redukować ich skutki. Etiologia kryzysów jest różna, a ich prognozowalność ograniczona, dlatego powstaje pytanie, jak kształtować procesy i modele gospodarcze, aby uzyskiwać jak największą odporność na skutki kryzysów – pisze prof. Zbigniew Krysiak, Instytut Myśli Schumana na łamach rocznika „Polski Kompas 2020”
Mechanizmy kryzysów i ich skutki
Kryzysy są zjawiskiem wynikającym z kumulujących się efektów nierównowagi w gospodarce w skali mikroekonomicznej i makroekonomicznej w wymiarze krajowym, międzynarodowym i globalnym. Ze względu na mechanizmy nierównowagi można wydzielić trzy sposoby powstawania kryzysów gospodarczych. Pierwszy jest wynikiem przerzucania ryzyka pomiędzy podmiotami gospodarczymi, drugi to „drenowanie” przez banki i instytucje finansowe wartości i zysków z sektora przedsiębiorstw, a trzeci to nadmierna koncentracja produkcji i długie łańcuchy dostaw. Pierwszy mechanizm jest charakterystyczny dla kryzysów powstających w warunkach niskiej konkurencyjności z tendencjami monopolistycznymi. Drugi ma swoje źródło w dominacji i przewadze kapitałowej banków i instytucji finansowych nad przedsiębiorstwami. Trzeci zaś ma silny związek z globalizacją i tzw. pogonią dużych firm i korporacji globalnych za szybkim zyskiem z pominięciem perspektywy rozwoju gospodarki narodowej i regionalnej.
Kryzysy są zjawiskami ekonomicznymi, których nie można wyeliminować, ale można redukować ich skutki. Etiologia kryzysów jest różna, a ich prognozowalność ograniczona, dlatego powstaje pytanie, jak kształtować procesy i modele gospodarcze, aby uzyskiwać jak największą odporność na skutki kryzysów, czyli jak zminimalizować straty będące rezultatem kryzysu. Ostatni światowy kryzys ekonomiczny mający podłoże w pandemii COVID-19 jest jednym z przykładów ilustrujących zaskakujący charakter każdego kryzysu. Zaskakujący charakter wszystkich poprzednich kryzysów wynikał zwykle z nieznanej ich etiologii, czego potwierdzeniem może być każdorazowo inna przyczyna kolejnych kryzysów.
Ocena negatywnych skutków kryzysów wskazuje, że straty z tego powodu sięgają poziomu od blisko 25 do 30 proc. PKB. Szacuje się, że kryzys COVID-19 spowodował już straty w USA i innych krajach na poziomie ok. 15 proc. PKB, i jest to dopiero początek. Straty w ramach kryzysów dotyczą realnej utraty wartości aktywów, istotnego spadku dynamiki PKB; np. spadek PKB w Chinach szacuje się na poziomie ok. 10 proc. Prognozowany spadek globalnego PKB w 2020 r. szacuje się na poziomie 5,2 proc. Grupa państw tylko z tzw. Fitch 20 wdrożyła pakiety antykryzysowe na poziomie ok. 5 bln USD, co przy globalnym PKB na poziomie ok. 85 bln USD stanowi ok. 6 proc. globalnego PKB na świecie. Dalej przewiduje się, że światowe koszty wychodzenia z kryzysu będą sięgały wartości ok. 11 bln USD, co oznacza ok. 13 proc. globalnego PKB.
PKB USA i Europy zmniejszy się o blisko 7 proc., co w przypadku wartości nominalnego PKB Stanów Zjednoczonych wynoszącego 22 bln USD oznacza stratę na poziomie ok. 1,5 bln USD. Dodatkowo USA dedykują środki finansowe wspierające gospodarkę na poziomie ok. 3 bln USD, co w sumie stanowi ok. 21 proc. PKB. Wydatki w Polsce w ramach tzw. Tarczy Antykryzysowej lokują się na poziomie ok. 10 proc. PKB, z kolei prognozowany spadek PKB może przebiegać na poziomie ok. 4,6 proc. Na tle Europy i świata Polska wypada bardzo dobrze. Niski poziom długu w stosunku do PKB w Polsce, który przed kryzysem wynosił 45 proc., w trakcie kryzysu zaś może wzrosnąć do 55 proc., na tle takiego wskaźnika we Włoszech, Francji czy w Hiszpanii, gdzie przekracza on znacznie 100 proc., wskazuje na bardzo dobrą sytuację polskiej gospodarki. Przyrost bezrobocia w USA i krajach Europy Zachodniej na skutek kryzysu na poziomie kilkunastu milionów w porównaniu z Polską, gdzie przybyło tylko 100 tys. bezrobotnych, wskazuje na drastyczne skutki kryzysu COVID-19. Zakładając, że średni wzrost gospodarczy PKB w UE od 2000 r. kształtował się na poziomie 1,5 proc., to przez dwadzieścia lat nominalny PKB wzrósł o blisko 35 proc. Te drastyczne skutki COVID-19 prowadzą do wniosku, że wartość dodana wypracowana przez poprzednie dwadzieścia lat zostaje istotnie utracona w ciągu kilku miesięcy. W tym kontekście powstaje pytanie, jak zabezpieczać się przed takimi stratami. Czy nie należy modelować gospodarki narodowej i międzynarodowej w taki sposób, aby pokusa zysku w przeszłości nie prowadziła do jej utraty w ciągu kilku miesięcy? Pokusa szybkiego zysku i tzw. chciwość na rynkach finansowych były silnymi determinantami globalnego kryzysu zapoczątkowanego w latach 2007–2008.
Nowy paradygmat gospodarki odpornej na kryzys i pandemię
Globalizacja w pewnym stopniu tworzy „pogoń” dużych firm i korporacji globalnych za szybkim zyskiem z pominięciem perspektywy rozwoju gospodarki narodowej i regionalnej. Prowadzi to do wydłużania łańcuchów dostaw i koncentracji produkcji np. w Chinach skutkujących paraliżem obrotu gospodarczego w czasie pandemii. Czy w tej sytuacji nie powinno się kształtować łańcuchów dostaw, łańcuchów wartości i aranżować zasobów produkcyjnych w taki sposób, aby w czasie kryzysu gospodarka narodowa stawała się „quasi-samowystarczalna”?
Z bilansu zysków wzrostu gospodarczego w ostatnich dziesięciu latach i strat, które powstały podczas kryzysu, wynika degradacja wartości ekonomicznej poszczególnych krajów na świecie. Wydaje się, że model gospodarki narodowej, który w długim terminie więcej traci, niż zyskuje, jest niepoprawny, co skłania do ustalenia przyczyn takiego stanu oraz mobilizuje do przedstawienia propozycji remodelingu funkcjonowania gospodarki w celu zmniejszenia wpływu kryzysu na istotną utratę wartości. Jedną z przyczyn istotnej utraty wartości w trakcie kryzysu jest prawdopodobnie duży deficyt „samowystarczalności”, co wynika z silnego uzależnienia od długich łańcuchów dostaw „rozsianych” globalnie i wysokiej koncentracji produkcji w Chinach, szczególnie w zakresie ważnych dóbr.
Pandemii COVID-19 z perspektywy oceny kryzysu ekonomicznego nie należy traktować jako jedynej przyczyny problemów gospodarczych, lecz należy ją potraktować jako czynnik odsłaniający słabość i silną wrażliwość obecnych modeli gospodarczych na świecie. Charakterystyczną cechą pandemii jest masowe zamykanie granic i gwałtowne tworzenie silnej bariery dla przepływu towarów i ludzi, jest to zatem mechanizm, który może zadziałać w każdej sytuacji, np. w związku z napięciami militarnymi, aktami terrorystycznymi, suszami lub powodziami. W takich okolicznościach każda gospodarka powinna działać w tzw. logice quasi-samowystarczalnej w zakresie ważnych, strategicznych i podstawowych środków do życia i obszarów obrotu gospodarczego. Do takich obszarów będą należały: przemysł medyczny i ochrona zdrowia, sektor dostarczania energii, przemysł rolno-spożywczy, dostawy wody, przemysł odzieżowy oraz telekomunikacja i transport.
Jednym z celów niniejszego opracowania jest bilansowanie zysków i strat w okresie przed kryzysem i w jego trakcie w powiązaniu z pandemią COVID-19. Prezentowana analiza ma na celu ukazanie skali utraty wartości ekonomicznej w poszczególnych krajach i na świecie, co jest wynikiem nie tylko bezpośrednio pandemii, bo sytuacja ta odsłania także niewłaściwie dobrany model gospodarki światowej, regionalnej i narodowej. W procesie realizacji celu postawiono następującą hipotezę: istotnie wysoka utrata wartości ekonomicznej w związku z kryzysem o typie pandemii wskazuje na potrzebę tworzenia modelu gospodarki narodowej cechującej się „samowystarczalnością” w zakresie podstawowych dla społeczeństwa dóbr i usług oraz wysoką zdolnością do przestawienia produkcji w tym zakresie na dużą skalę podczas kryzysu.
Wielkość utraty wartości ekonomicznej może być wyrażona przez zsumowanie skumulowanego tempa zmian PKB w okresie dziesięciu lat przed kryzysem, co będzie traktowane jako „przychód” z wydatkami w ramach Tarcz Antykryzysowych, oraz utraty wartości aktywów odniesionych do nominalnego PKB, co będzie z kolei traktowane jako „koszt”. Badanie zostało przeprowadzone w oparciu o szeregi czasowe dotyczące dynamiki zmian PKB w okresie 2000–2020. Model gospodarki o wysokiej odporności na kryzysy może zapobiegać skonsumowaniu wzrostu gospodarczego wypracowanego podczas dekady poprzedzającej pandemię.
Polska wzorem zarządzania kryzysem ekonomicznym podczas pandemii
Badanie bilansu zysków i strat w związku z kryzysem zostało przeprowadzone w oparciu o porównanie skumulowanego relatywnego przyrostu PKB w okresie dziesięciu lat poprzedzających kryzys, tj. w okresie od 2010 do 2020 r., co jest traktowane jako „przychód” z nakładami w relacji do PKB na tarcze anty-COVID-19, co jest z kolei traktowane jako „koszt”, w celu odbudowy gospodarki w 49 krajach, których PKB wynosi ok. 75 bln USD i stanowi 88 proc. PKB na świecie.
Wzór poniżej przedstawia model bilansowania zysków i strat w okresie 2010–2020.
Na wykresie 1 przedstawiono bilans zysków i strat dla 49 krajów świata, z którego wynika, że kraje Azji i Ameryki Północnej nie poniosły per saldo strat, chociaż poniosły duże koszty, co oznacza, że są najbardziej odporne na tego typu kryzys. Do grupy liderów bez strat należy także Polska. Na czele tej grupy stoją Chiny i Indie. Główne kraje Unii Europejskiej na czele z Niemcami są w najgorszej sytuacji, co wskazuje na niską odporność na kryzysy oraz niską efektywność europejskiej gospodarki przed kryzysem, co zmusza do przeprowadzenia poważnych zmian modelu gospodarczego UE.
Na wykresie 2 przedstawiono bilans zysków i strat dla 25 krajów Europy, z którego wynika, że wszystkie duże gospodarki oprócz Polski stoją przed poważnymi wyzwaniami w zakresie efektywności gospodarczej i zmiany modelu. Przedstawione liczby należy interpretować w ten sposób, że np. gospodarka Włoch w okresie ostatnich dziesięciu lat skurczyła się o blisko 13 proc., podobnie jak gospodarka Niemiec. Gospodarka Francji zmniejszyła się o blisko 10 proc., Wielkiej Brytanii zaś o 7 proc. Rozwinęły się za to gospodarki Polski, o blisko 17 proc., a Irlandii aż o blisko 37 proc. Per saldo cała gospodarki Europy i UE „kurczy się”, co jest złym prognostykiem dla konkurowania Europy w układzie światowym.
Wartość globalnego PKB na świecie wynosi 85 bln USD
PKB krajów ujętych na wykresie 1 wynosi 75 bln USD, co oznacza, że stanowią one 88 proc. globalnego PKB. Szacuje się, że wielkość kosztów w ramach tzw. działań anty-COVID-19 na świecie wyniesie ok. 11 bln USD, co stanowi ok. 13 proc. globalnego PKB. W okresie 2010– 2020 dominującymi gospodarkami wnoszącymi pozytywny wkład do światowego PKB są Chiny (63,54 proc.), Indie (11,71 proc.) i USA (10,73 proc.). Polska także przyczynia się do tego pozytywnie, na poziomie 0,76 proc. Większość państw Europy przyczynia się zaś negatywnie – jak np. Niemcy: 3,77 proc., Francja: -2,04 proc., Włochy: -1,92 proc., Hiszpania: -1,81 proc., Wielka Brytania: -1,49 proc., Japonia z kolei: -1 proc. Dane te wskazują, że Europa musi istotnie zmienić model gospodarczy, a nakłady w ramach tzw. Funduszu Odbudowy UE muszą się wiązać z propozycją mądrej strategii rozwoju w kontekście gospodarki światowej.
Tempo wzrostu całej gospodarki światowej w okresie 2010–2020 wynosi ok. 18 proc., co oznacza średnio rocznie ok. 1,8 proc., przy czym beneficjentami tego rozwoju są głównie Chiny, Indie i USA. Wskazuje to na poważną dysfunkcyjność gospodarki całej Europy, która redukuje globalny rozwój gospodarczy.
Podsumowanie i wnioski
• Weryfikacja efektywności modeli gospodarczych musi być dokonywana w horyzontach cykli gospodarczych z uwzględnieniem kryzysów.
• Analiza bilansu zysków i strat poszczególnych gospodarek na świecie wskazuje, że europejski model nie jest konkurencyjny i jest mało odporny na kryzysy.
• Zarządzanie gospodarką Polski jest jednym z przykładów na to, że można uruchamiać zawodzące mechanizmy rynkowe w taki sposób, aby istotnie redukować ryzyko spadku PKB.
• Analiza bilansu zysków i strat przed kryzysem i jego czasie wskazuje kierunkowo na słuszność hipotezy, że model gospodarki narodowej tworzący tzw. quasi-samowystarczalność prowadzi do minimalizacji kosztów kryzysu i redukcji spadku PKB.
• Fundusze UE na tzw. cel odbudowy powinny być skierowane na zmianę modelu europejskiej gospodarki i ekonomii poszczególnych krajów pod kątem odporności na kryzysy i pandemie.
• Cała gospodarka Europy i UE istotnie „się kurczy”, co jest złym prognostykiem dla konkurowania Europy w układzie światowym, i nie wynika to tylko z pandemii.
• Polska w ramach zmiany modelu gospodarki odpornej na kryzysy i pandemie powinna przeznaczyć fundusze odbudowy na rozwinięcie sektorów gospodarki, które w trakcie kryzysu i pandemii są szczególnie ważne i jednocześnie tworzą potencjał do rosnącego popytu w sytuacji, gdy działy gospodarki krytyczne dla mechanizmów transmisji kryzysu i pandemii redukują istotnie swój obrót.
• Do kluczowych w Polsce obszarów gospodarki w okresie kryzysu i pandemii, ale także poza kryzysem, do których trzeba skierować fundusze rozwojowe, należą: drogi kolejowe i transport kolejowy, energetyka wodorowa i wiatrowa na Bałtyku, budowa lokalnych bioelektrowni, systemy komunikacyjne do pracy zdalnej, przemysł farmaceutyczny i medyczny, elektromobilność, zdekoncentrowana turystyka i agroturystyka, systemy zaopatrzenia w wodę, antypowodziowe zbiorniki retencyjne, pokrycie szybką siecią internetową każdego metra kwadratowego Polski, zakupy przez internet polskiej żywności bezpośrednio od producentów i rolników, stworzenie Polskiego Holdingu Rolno-Spożywczego z potencjałem masowego eksportu do Indii, inwestycje w nowoczesne technologie w zakresie materiałów budowlanych, w statki powietrzne i żeglugę śródlądową oraz inwestowanie w rozwój handlu z Indiami w zakresie: technologii górniczych, budownictwa mieszkaniowego, przemysłu rolno -spożywczego, przemysłu kolejowego i przemysłu elektromaszynowego.
Prof. Zbigniew Krysiak, Instytut Myśli Schumana
Tekst prof. Zbigniewa Krysiaka został opublikowany w elektronicznym wydaniu „Polskiego Kompasu 2020” dostępnym bezpłatnie do pobrania na stronie www.gb.pl a także w aplikacji „Gazety Bankowej” na urządzenia mobilne
»» Pobierz teraz bezpłatnie PDF „Polskiego Kompasu 2020”:
APPLE APP STORE - KLIKNIJ TUTAJ
HUAWEI APP GALLERY - KLIKNIJ TUTAJ
Polecamy i zachęcamy do lektury tego wyjątkowego rocznika
»» O roczniku „Polski Kompas 2020” i nagrodach Polskiego Kompasu czytaj tutaj:
Premiera rocznika Polski Kompas 2020
Nagrody Polskiego Kompasu przyznane
UWAGA OD REDAKCJI: wszystkie teksty zamieszczone w roczniku „Polski Kompas 2020” zostały przygotowane przez autorów i nadesłane do redakcji do 5 września 2020 roku
