Sto lat banku centralnego

Kluczowe zadania polskiego banku centralnego nie uległy rewolucyjnym zmianom od czasów transformacji. Ewoluowały strategie i instrumenty stosowane przez NBP – ocenia prof. Małgorzata Zaleska w swoim stałym felietonie na łamach magazynu „Gazeta Bankowa”.

Polski bank centralny doczekał się słusznego wieku – 28 kwietnia 2024 r. będzie obchodził setne urodziny. Historia polskiego banku centralnego wpisuje się w dzieje kraju. Bank Polski, poprzednik Narodowego Banku Polskiego (NBP), został powołany do życia w ramach reform Grabskiego i pierwotnie celem jego działania było regulowanie obiegu pieniądza oraz ułatwienie kredytu (nie wspominano o wartości złotego). W czasie II wojny światowej oddziały Banku Polskiego uległy likwidacji, a polski złoty został zastąpiony marką, rublem oraz tzw. młynarkami (na terenach Generalnego Gubernatorstwa). Przedstawiciele Banku Polskiego prowadzili zaś działalność głównie z Londynu. Już w styczniu 1945 r. powołano do życia NBP. Jego działalność w czasach komunizmu nie odzwierciedlała jednak realizacji zadań banku centralnego w gospodarce rynkowej. NBP był centralną instytucją bankową (w tym kredytującą bezpośrednio przedsiębiorstwa) i jednocześnie organem państwowym blisko współpracującym z administracją państwową (partią rządzącą). W ramach reform rynkowych, zapoczątkowanych w 1989 r., NBP stał się odpowiedzialny m.in. za umacnianie polskiego pieniądza, co miało w tamtym okresie przede wszystkim wymiar walki z wysoką inflacją.

Kluczowe zadania polskiego banku centralnego nie uległy rewolucyjnym zmianom od czasów transformacji. Brak rewolucji w ponad 30-letniej działalności NBP wynikał przede wszystkim z powagi i niezależności tej instytucji, a także z problemów zmiany Konstytucji RP i/lub ustawy o NBP, m.in. z uwagi na ryzyko polityczne. Ewoluowały przy tym zadania, strategie i instrumenty stosowane przez bank centralny.

Istotnym przełomem w zakresie funkcjonowania NBP był rok 1997, kiedy ustanowiono Konstytucję RP oraz uchwalono ustawę o NBP. Nowe rozwiązania prawne pozwoliły wzmocnić niezależność banku centralnego w zakresie emisji pieniądza, kształtowania polityki pieniężnej i zakazały finansowania przez NBP deficytu budżetowego. Bez wątpienia przyczyniło się to do wzrostu bezpieczeństwa rodzimego sektora bankowego. Ustawa o NBP powołała też do życia nowy organ banku centralnego w postaci Rady Polityki Pieniężnej (RPP), która do dziś odpowiada za kształtowanie polityki pieniężnej w Polsce.

Z punktu widzenia organizacyjnego jako jedną z istotnych zmian – wprowadzoną w 2008 r. – wskazać należy pozbawienie NBP kompetencji sprawowania nadzoru nad sektorem bankowym. Spowodowało to m.in. ograniczenie dostępu do informacji w kontekście realizowanych zadań związanych z odpowiedzialnością za stabilność systemu bankowego.

Warto także wspomnieć o denominacji przeprowadzonej w 1995 r. – w której wyniku jeden nowy złoty (PLN) zastąpił 10 000 starych złotych (PLZ). Dotychczas NBP nie zdecydował się jednak na rozpoczęcie prac nad wdrożeniem pieniądza cyfrowego banku centralnego, co może się stać wyzwaniem w przyszłości, biorąc pod uwagę działania innych banków centralnych.

W odpowiedzi na skutki pandemii COVID-19 NBP podjął również bezprecedensową decyzję o rozpoczęciu stosowania w naszym kraju tzw. polityki luzowania ilościowego (QE). Skala prowadzonych polskich operacji QE była przy tym niewielka w stosunku do działań podejmowanych przez kluczowe banki centralne świata.

Współczesnym wyzwaniem staje się bez wątpienia redefiniowanie celów pośrednich działania banków centralnych, tzn. czy powinny mieć one wskazany cel ogólny – wspieranie polityki gospodarczej (jak NBP) czy może słuszne jest wskazywanie celów szczegółowych, np. wspieranie Zielonego Ładu, dekarbonizacji, cyfryzacji lub finansowania inwestycji strategicznych. Określanie celów szczegółowych rodzi przy tym m.in. następujące wyzwania:

• zmniejszenia niezależności banków centralnych – istnieje bowiem ryzyko, że cele będą zmieniane i dostosowywane do bieżących potrzeb, oczekiwań wyborców i/lub planów partii politycznych;

• braku możliwości przewidzenia wszystkich pożądanych celów szczegółowych, np. w 2019 r. trudno byłoby przewidzieć cel niwelowania skutków pandemii COVID-19;

• uzasadnienia, dlaczego wskazany cel szczegółowy jest ważniejszy od innych, np. dlaczego wspieranie zielonych źródeł energii jest ważniejsze od cyfryzacji.

Prof. Małgorzata Zaleska, Dyrektor Instytutu Bankowości SGH, Członek korespondent PAN

Więcej informacji i komentarzy ze świata finansów i gospodarki czytaj w aktualnym kwietniowym wydaniu „Gazety Bankowej” (nr 04/2024), dostępnym także jako e-wydanie, także na iOS i Android

Szczegóły, jak zamówić e-wydanie „Gazety Bankowej”, kliknij tutaj